Philip Vanoutrive luistert naar het verhaal van Philemond Van den Eynde. ‘De olijke blik van Philemond maakt plaats voor ernst. De twinkeling in zijn ogen dooft uit als hij terugdenkt aan die bewuste maandagmorgen van 21 september 1914.’ Op die dag werden twee Belgische soldaten, Alphonse Verdickt en Jean Raes, geëxecuteerd na hun veroordeling voor desertie. Philomond vertelt wat zijn vader toen tegen hem zei: ‘”Louis, jongen,” zei hij – ik was geboren als Philemond maar iedereen noemde mij Louis – “Gij gaat morgen mee en ge zult iets zien wat niemand anders zal kunnen navertellen. Over honderd jaar zal er nog over gepraat worden.”‘ Vanoutrive schrijft: ‘En zie… een eeuw later zit een onbekende tegenover de intusen honderdentweejarige zoon van Frans Van den Eynde om diens verhaal op te tekenen. Philomonds blik glijdt weg van mijn notities naar de dictafoon en blijft rusten in mijn ogen. Dan vervolgt hij het relaas van die schokkende gebeurtenis.’
Philomonds verhaal gaat verder: ‘We vertrokken die maandagochtend in alle vroegte. Vader had vernomen dat de Belgische militairen niemand op of rond het kerkhof zouden toelaten, maar om dit verbod te omzeilen had hij reeds een plannetje gesmeed. Hier en daar kluste mijn pa bij als tuinman, zo bekommerde hij zich om het onderhoud van de kloostertuin van de Zusters van Barmhartigheid. Moeder Overste had hem een sleutel van het toegangsdeurtje van de tuin toevertrouwd. Daarlangs bereikten we de speelplaats van het schooltje dat door een muur gescheiden was van het kerkhof. Vader had een klein laddertje meegebracht zodat ik met mijn neus net over de muurrand kwam. Op het kerkhof liep een tien- of twaalftal soldaten van het vuurpeloton zenuwachtig op en neer. Even later werden de twee ter dood veroordeelden door geüniformeerde mannen – ik denk dat het gendarmes waren – tussen de graven door naar een zijmuur van de Onze-Lieve-Vrouwekerk geleid. De jongens werden geblinddoekt, een officier schreeuwde bevelen en het executiepeloton zette zich op een rij en schouderde het geweer.’ Philemond (foto hieronder) herinnert zich dat het toen even ijzingwekkend stil werd. Alsof de tijd stilstond. Tot de officier het bevel tot schieten gaf: “Feu!” Philimond knijpt de ogen dicht: ‘Dat hoor ik nog altijd: hoe ongelijkmatig de schoten klonken en hoe he
t even duurde voor de eerste soldaten de trekker overhaalden. Alsof ze een fractie twijfelden om deze brutale daad te plegen.’ Vanachter de kerkhofmuur zag de zesjarige Philemond de twee ongelukkigen neerzijgen. ‘Maar geen van beide was dood want ze bewogen nog. Het kon niet anders of enkele schutters hadden bewust slecht gemikt. Ik meen zelfs dat je vandaag nog de kogelinslagen in de kerkmuur kan zien. De officier die het genadeschot moest geven, aarzelde en duwde ten slotte zijn pistool vastberaden in de handen van een ondergeschikte. Onbewogen maakte die het werk af en schoot de halfdode sukkelaars achter het oor. Vader heeft me van het laddertje geholpen en zwijgend zijn we weer naar huis gewandeld.’
Fotograaf Philip Vanoutrive bezocht samen met een vrt-reportageploeg tientallen honderdplussers. Hij ondervroeg hen over hun Eerste Wereldoorlog, nu bijna honderd jaar geleden. Het eindresultaat is een ontroerend en belangrijk boek, waarin je als lezer de betrokkenheid van de interviewer voelt. ‘De gastvrijheid en de warmte waarmee al deze dames en heren mij ontvingen, putten ze niet uit het verlangen of de trots om eens op televisie te komen, of in een boek geciteerd te worden. Allen bedankten mij uitvoerig bij het afscheid. “Omdat ge naar mij hebt willen luisteren”, klonk het telkens expliciet.’ (p. 11) De auteur maakte van elke getuige een foto: ‘De portretfoto’s moesten de waardigheid van deze kranige dames en heren uitstralen.’ Zo zijn de foto’s ook geworden: kleurenfoto’s van gezellige, gewaardeerde getuigen. De persoonlijke benadering van de auteur en de indrukwekkende fotoreportage maken van dit boek een must-read voor iedereen die met de Eerste Wereldoorlog bezig is.
Dit is een warm boek, vol echte verhalen. Een prachtig voorbeeld van echte mondelinge geschiedschrijving. Een kleine geschiedenis van het dagelijkse oorlogsleven, zoals een oude vrouw of een bejaarde man ze graag aan kleine kinderen verteld.
Meer info? Website van de VRT, met een introductie over het boek, een overzicht van de allerlaatste getuigen, interview met de auteur op Cobra.be en enkele fragmenten van het interview met Philemond Van den Eynde
Pieter Serrien 