Daarom herdenken wij maandag de bloedigste aanslag uit onze geschiedenis

Via deze link vind je meer info over het boek

& via deze over de V2-inslag op Cinema Rex

Binnen enkele dagen herdenken we wat er 80 jaar geleden is gebeurd. Het was zaterdag 16 december 1944, 15u23 toen een gigantische knal door Antwerpen weerklonk. De stad leefde al ruim twee maanden onder angstwekkende oorlogsgeluiden. Elke dag, soms zelfs elk uur, viel er wel ergens een Duitse V1 – “vliegende bom” – of V2-raket. In de zes maanden onder de V-terreur (van oktober 1944 tot en met maart 1945) zouden er bijna 6000 neerstorten in de Antwerpse provincie, wat neerkomt op ongeveer 36 per dag. Alleen al in Antwerpen en haar randgemeentes vielen 4229 doden: een dodelijke ratio van 25 doden per dag. In heel België kostte de V-bommenterreur aan meer dan 8000 mensen het leven en werden er bijna 9000 inslagen geteld. Ik schreef er acht jaar geleden mijn boek Elke dag angst over. Wat er die zaterdag 16 december gebeurde in het hartje van Antwerpen was daarvan het bloedige dieptepunt: een V2 trof de overvolle cinemazaal Rex aan de De Keyserlei.

567 mensen stierven onder het puin van de Rex, allen slachtoffers van blinde terreur. Onder hen maar liefst 296 geallieerde soldaten, ver weg van huis gestorven tijdens een namiddagje uit. 291 andere bioscoopgangers werden met vaak ernstige verwondingen uit het puin gehaald. De bominslag op de Antwerpse Cinema Rex was de dodelijkste van de hele Tweede Wereldoorlog, weliswaar bij één explosief en uitgezonderd de atoombommen. Tot de Golfoorlog in de jaren negentig bleef hij zelfs de dodelijkste bomaanslag uit de wereldgeschiedenis. Acht jaar geleden vroeg ik me in een viraal gegaan opiniestuk af waarom we amper stilstonden bij de V2-aanslag op Cinema Rex: Waarom herdenken we de bloedigste aanslag uit de Europese geschiedenis niet?

Net als vijf jaar geleden organiseer ik dit herdenkingsjaar samen met collega-historicus Koen Palinckx, vzw Eerste V-bom op Antwerpen, de stad, het Bunkermuseum en families van slachtoffers een serene herdenking om 15 uur op 16 december 2024 aan de ingang van de UGC aan de De Keyserlei. De plechtigheid start stipt om 15.20 uur en duurt ongeveer tot 15.45 uur.

Wil je er graag bij zijn, wees welkom! Klik hier voor het Facebookevenement.

Hieronder kan je kijken naar een korte reportage over de inslag in de Rex.

Herdenken we nu wel?

Acht jaar geleden vroeg ik me dus af waarom er geen jaarlijkse herdenking was, de pers er amper aandacht aan besteedde en politici niet aan de tegel verzamelde om de 567 slachtoffers te herdenken. Vijf jaar geleden organiseerde ik daarom zelf een herdenking en vele tientallen mensen kwamen opdagen. Mijn initiatief kreeg toen ook al de volle steun van burgemeester Bart De Wever en de vzw Eerste V-bom op Antwerpen. Er klonk de dure belofte om wel te herdenken. En nu vijf jaar later ben ik optimistisch.

Want jarenlang leek het of we de dodelijkste aanslag doodgewoon vergeten waren. Nog steeds is de enige rechtstreekse verwijzing naar het drama een tegel bij de ingang van de UGC-cinema op de De Keyserlei, waar toen de Rex gevestigd was. Die kwam er pas in 2009. Als er al geen schreeuwerig reclamebord op de tegel staat om de voorbijgangers te wijzen op al het lekkers dat ze kunnen krijgen in de omliggende zaken, lopen mensen er gewoon voorbij, of ze droppen haastig hun sigarettenpeuk om te gaan genieten van een gezellig filmavondje. 

Maar ondertussen is er wel heel wat gebeurd. De stad Antwerpen heeft met het Namenproject gekozen voor een ambitieus project waarbij alle slachtoffers van het naziregime een verhaal, een gebeitelde naam in de herinneringsmuur en hopelijk een foto krijgen. Er is een historische wandeling over de V-bommen en tijdens de bevrijdingsfeesten en wapenstilstand kregen de Rex en de rest van de inslagen veel aandacht. Recent is er op het herdenkingsmonument Vrede uit 1988 opnieuw ingehuldigd op de Rooseveltplaats.

Op zondag 15 december is er in het MAS een vertoning van The Plainsman, ingeleid door mijn gewaardeerde collega-historicus en V-bommenspecialist Koen Pallinckx. Tickets en info via deze link.

En maandag zal ik dus met enkele anderen om 15 uur afspreken aan de ingang van de UGC-cinema op De Keyserlei om een sereen herdenkingsmoment te houden.

Gelukkig zijn er nu dus wel heel wat initiatieven. Want we blikken terug op een lange periode van zwijgen en vergeten.

Die stilte begon eigenlijk al op de avond van 16 december 1944 zelf. Net zoals bij de andere V-bombardementen mocht er niets in de pers verschijnen over het drama in de Rex. Het is moeilijk voor te stellen, maar op de radio of in de kranten viel er dus niets over dit bloedbad te horen of te lezen. De geallieerde overheden hadden kort na de bevrijding in september 1944 al een volledige censuur afgekondigd op alles dat met V1- en V2-inslagen te maken had. Zo wilden ze vermijden dat Duitse spionnen cruciale informatie konden inwinnen over de doelgerichtheid van hun terreurwapens. Die aanpak heeft gewerkt, maar maakte ook dat er geen ruimte was voor collectieve rouw. Zelfs op de bidprentjes werd enkel gesproken van ‘gestorven ten gevolge van oorlogsomstandigheden’. De geallieerde Rex-slachtoffers waren officieel ‘gesneuveld’. Met geen woord werd er gerept over de dodelijke V2 of de bioscoopzaal. Die censuur is eigenlijk nooit verdwenen.

Wie waren de daders van het dodelijkste V-bombardement uit de geschiedenis? Om 15.17 uur lanceerde Batterie 500 in het Nederlandse Hellendoorn een raket. Na enkele minuten landde die op de Rex, met de bekende gevolgen. Doelbewust was de aanslag zeker niet. Heinz Wellmann, die de raket mee had afgevuurd, benadrukt: ‘Onze officieren vertelden ons nooit waar onze V2’s op gericht waren. We wisten van Londen en vermoedden ook Antwerpen, maar dat is ons nooit direct gezegd. Enkel de navigators wisten het, niet wij die de raketten moesten klaarmaken.’ De V’s vormen de eerste generatie van een nieuw soort oorlogswapens die van op grote afstand hun doelwit kunnen treffen. Het aantal kilometers tussen de lanceerinstelling en de geviseerde steden was zo groot dat de daders meestal onwetend waren. Het op afstand doden maakt onverschillig. Een soldaat ziet immers niet langer wat hij aanricht, iets wat vandaag ook tot discussies leidt bij bijvoorbeeld de droneaanvallen.

Ondanks de strenge censuur bereikte het nieuws over de aanslag op Cinema Rex opvallend genoeg algauw Hitlers Arendsnest. Op 9 januari 1945 berichtte Alfred Jodl hem over hun succes. ‘Ik moet nog een boodschap van een informant in Antwerpen voorleggen’, zou de nazigeneraal gezegd hebben. ‘Hij rapporteert dat er op 17 december een V2 neergestort is op de Cinema Rex tijdens een druk bijgewoonde show. Er vielen 1100 slachtoffers, waaronder 700 soldaten.’ Het rapport vermeldde een verkeerde datum en was stevig aangedikt, maar voor de Führer moet het bericht een opsteker geweest zijn. Toch toonde hij met zijn antwoord allesbehalve een hernieuwd geloof in de ooit zo beloftevolle vergeldingswapens: ‘Dat zou dan eindelijk de eerste succesvolle lancering zijn. Maar het is zo sprookjesachtig dat mijn sceptische zelf het niet wil geloven.’ Voor de Duitsers was de Rex dus een groot succes. Hun wapens waren in hun doel geslaagd: terreur zaaien in de geallieerde gelederen.

Want dat waren de V1’s en V2’s: vergeldingswapens. Vliegende bommen en raketten die gebouwd werden om de geallieerde steden te terroriseren. Met de V-bommen wilden de Duitsers wraak nemen voor de terreurbombardementen op hun steden, die volgens de geallieerde propaganda al een vergelding waren voor de Duitse aanvallen op de Britse steden in 1940. De V-oorlog eindigde bovendien opnieuw met een weerwraak. Ditmaal waren het de Britten die op 3 en 4 april duizenden bommen dropten op Nordhausen, het stadje nabij het ondergrondse concentratiekamp Dora, waar de V-bommen werden gefabriceerd. Het resultaat: 8800 doden, onder wie meer dan 1500 concentratiekampgevangenen. Bij dat ene vergeldingsbombardement vielen meer doden dan bij alle V-inslagen in België samen.

Er leek maar geen einde te komen aan de vicieuze cirkel van geweld. Oorlog werd beantwoord met oorlog, waardoor duizenden burgerslachtoffers vielen.

Van dit wraakzuchtig geweld was Cinema Rex het bloedige dieptepunt.

Wanneer er begin april 1945 eindelijk geen V’s meer vielen, kwamen de Antwerpenaren terug uit hun kelders tevoorschijn. Plots mocht er wel over de maandenlange terreur gepraat en gepubliceerd worden. Dat resulteerde in verschillende boekjes en folders, maar vooral de tentoongestelde V1 en V2 op de Groenplaats vormden een ware attractie. Toch kwam er geen grote herdenkingsplechtigheid in de stad.

En daarna werd er opnieuw gezwegen. Jarenlang.

Is het typisch Belgisch? Over moeilijke, pijnlijke onderwerpen spreken we liever niet. “Den bompa heeft het moeilijk, laat hem maar.” Pas de laatste jaren, nu de generaties die de wereldoorlogen hebben meegemaakt stilaan dreigen te verdwijnen, komen de verhalen bovendrijven. Zie ook mijn opiniestuk over het bombardement op Mortsel van enkele jaren geleden.

En toch is het niet te laat. Dat beseffen we in Antwerpen. Laten we op 16 december herdenken wat oorlog echt betekent. Het kan een dag zijn waarop we ons hoeden voor de bittere logica van oog om oog en tand om tand. Een dag waarop we reflecteren over hoe we de vicieuze cirkel van oorlogsgeweld kunnen doorbreken, over hoe we net niet in de vallen kunnen trappen die de terreurdaders hebben opgezet door hun haat te beantwoorden met boodschappen van hoop en vrede. Een dag waarop we stilstaan bij datgene wat elke oorlog kenmerkt en veroorzaakt. Want net zoals 80 jaar geleden in Antwerpen sterven er altijd talloze mensen door blinde oorlogsterreur, haat en vergelding.