Het verhaal van Walter Van Broekhoven (deel 1)

Bijna 75 jaar geleden… mijn grootoom Walter Van Broekhoven (°8 mei 1924) besliste in de zomer van 1943 om een dagboek bij te houden. Hij woonde in de Antwerpse Verschansingstraat 48. Van mijn groottante Frida Sermon kreeg ik een donkerblauwe plastic zak met daarin de oorlogsdocumenten van nonkel Walter. In 2004 overleed hij, dus ik heb hem nog gekend. Nu al enkele jaren wacht zijn verhaal om verteld te worden. Hieronder lees je het verhaal van zijn drie dagboekjes die hij in 1943-1944 bijhield.

Dagboek I: 10 juli tot 31 december 1943

Het is een prachtstuk, dat was het eerste wat ik dacht toen ik het driedelig dagboek van Walter in handen kreeg. Als ik de oude boekjes doorblader verbeeld ik me hoe hij zorgvuldig zijn schriftjes vulde met het oorlogsnieuws dat hij in de kranten en op de radio vernam. De lijntjes zijn minuscuul geperfectioneerd met een latje en zijn schrift is een keurige kalligrafie. Het vangt aan met ‘Eerste stadium: Sicilië’ op zaterdag 10 juli 1943. Het is verbazingwekkend hoe snel en goed hij op de hoogte was van de oorlogsfeiten, wat doet vermoeden dat hij het een en het ander pas dagen of weken achteraf schreef.

Het lezen van het dagboek is altijd een bijzondere ervaring. Al snel blijkt het helemaal geen dagboek te zijn met persoonlijke reflecties, maar wel een nauwkeurig opvolgen van de dagelijkse oorlogsnieuwtjes. Ook al verliest het daarmee wel wat historische waarde, als lezer voel je je plots wel dicht bij de feiten van toen. Alsof je de geallieerde opmars en de veldslagen nog maar net verneemt en niet zeventig jaar later in een geschiedenisboek leest.

Eind juli 1943 maakte Walter melding van de geallieerde bombardementen op Duitsland: ‘In 48 uren werden er meer dan 6000 ton bommen op Duitsland geworpen. Hamburg werd in 36 uren vier maal aangevallen’, lezen we op 26 juli 1943. De dag daarop: ‘In de afgelopen nacht werd Hamburg opnieuw aangevallen. Gedurende de dag werden fabrieken te Zeebrugge en andere doelen tussen Ieper en Hulst aangevallen.’ Op 28 juli was het weer van hetzelfde: ‘In de afgelopen nacht werd Hamburg voor de zesde maal in 72 uren aangevallen. De aanval was de zwaarste van gans de oorlog. In 45 minuten werden er bijna 3000 ton bommen op de stad geworpen. In de dag vielen grote formaties de vliegtuigfabrieken te Zeebrugge, Amsterdam en Kortrijk aangevallen.’ Geen woord over de meer dan 40.000 slachtoffers die vielen in Hamburg…

Zo gaat het pagina’s voort. Walter beschreef de ene na de andere aanval in Italië en Rusland. De bombardementen noteerde hij netjes. Zelfs het massale Deense verzet in de zomer van 1943 kreeg heel wat aandacht.

Dat de massaal naar Duitse steden overvliegende geallieerde bommenwerpers heel wat aandacht kregen, verbaast niet. Walter meldde er niets over, maar in de familie weten we dat het bombardement op Mortsel van 5 april 1943 hem diep had geraakt. De angst voor nieuwe bombardementen op hun stad zat er trouwens in bij de Antwerpenaren, zo getuigt de pamfletten die verspreid werden door de Passieve Luchtbescherming. Walter stak regelmatig opgeplooide papieren tussen zijn dagboek, zoals deze brief:

Wat verder zit dit pamflet:

5 augustus 1943: ‘Gedurende de nacht bombardeerden de mosquito-bommenwerpers doelen in het Ruhr- en Rijngebied. Berichten uit Hamburg verklaren dat de stad voor meer dan de helft totaal verwoest is. In Berlijn verlaten vele burgers de stad. Engelse experten hebben verklaard dat binnenkort een aanvang kan worden gemaakt met het bombarderen van Berlijn.’

8 augustus 1943: ‘De laatste dagen zijn voor de Duitsers wel de zwartste dagen van gans de oorlog. 25 jaar geleden braken de Engelsen en Fransen de Duitse linies aan de Somme door. Thans worden de Duitsers op alle fronten teruggedreven.’

15 augustus 1943: ‘Gedurende de dag werden er uitgebreide aanvallen gedaan op vliegvelden in Frankrijk: o.a. Amiens, Lille en Saint-Omers. Verder werd Vlissingen aangevallen. Dit laatste bombardement was tot in Antwerpen hoorbaar. Vandaag werd er te Antwerpen drie maal alarm gegeven.’

2 september 1943: ‘Gedurende de acht eerste maanden van dit jaar kwamen er op Duitsland meer bommen neer dan dat dit land tijdens de vier jaar oorlog geworpen heeft op Engeland. De volgende steden werden hevig aangevallen: Hamburg 11.000 ton, Essen 9000 ton, Keulen 8000 ton, Berlijn 6000 ton, Duisburg 6000 ton, Neurenberg 5000 ton, Dusseldorf 5000 ton.’

Walter moet deze macabere opsomming hebben vernomen via de Britse radio. In de herfst van 1943 bleef hij de berichten nauwgezet opvolgen. Hij meldde zelf de conferenties van Moskou en Caïro. Ik probeer mijn grootnonkel voor te stellen, achter zijn bureau, samen met zijn vader aan het luisteren naar de verboden radio-uitzendingen, om nadien op te zoeken waar al die plaatsen wel lagen, kaartjes uit schoolboeken en oude kranten te knippen om er in kleurpotlood de vorderingen in aan te duiden, die hij dan met lijm netjes in zijn dagboek plakte.

Als een echte verzamelaar bewaarde Walter in zijn dagboek de souvenirs die hij zelf te pakken kreeg. Na 11 november 1943 bond hij een door de Amerikaanse luchtmacht gestrooide propagandabriefje, veilig gebonden achter een zelf geknutseld papieren band.

15 november 1943 (onderlijnd met de Belgische driekleur): ‘Door gans het land werd ’s Konings naamdag plechtig herdacht. Vooral te Brussel waar de menigte een half uur lang na de H. Mis vaderlandse liederen bleef zingen.’

Walter sloot het jaar 1943 af met een zelfgetekende kaart met de luchtaanvallen op de Duitse steden.

Dagboek II: 1 januari tot 20 juli 1944

Zijn tweede boekje begon hij met een andere zelfgetekende kaart van Europa.

11 januari 1944: ‘Vandaag deed de Amerikaanse luchtmacht haar grootste aanval op Duitsland. Meer dan duizend vliegtuigen namen aan de raid deel, waarvan 700 Vliegende Forten en Liberators. Drie grote vliegtuigfabrieken werden zwaar beschadigd en wel te Asscheralben, Halberstadt en Braunschweig. 59 bommenwerpers en 5 jagers keerden niet terug.’

30 januari 1944: ‘Vandaag is het elf jaar geleden dat Hilter de macht in handen nam. De oorlog in de lucht heeft de laatste dagen een nieuw hoogtepunt bereikt. Gisteren bij de aanval op Frankfurt werden de 800 bommenwerpers door 700 jagers vergezeld. Dit was het grootste aantal vliegtuigen dat ooit op één doel gericht werd.’

Op 1 februari 1944 voegde Walter een brief toe die hij kreeg van zijn schooldirectie:

15 februari 1944 (Walter vergiste zich van datum: hij schreef plots 15 januari): ‘Vanavond, op het einde van de dag, deed e R.A.F. de zwaarste aanval van gans de oorlog op Berlijn. 2500 ton bommen werden afgeworpen. Meer dan duizend vliegtuigen namen er aan deel. Ook werden er kleinere afleidingsraids gedaan op West-Duitsland. De branden van Berlijn konden gezien worden tot in Malmö (Zweden).’ Twee jaar geleden ging ik zelf op reis naar de prachtige Zweedese kuststad. Daarna reisden we door met de trein naar Berlijn, een reis van meer dan acht uur…

21 februari 1944: ‘Het luchtoffensief heeft gedurende de laatste 36 uren een hoogtepunt bereikt. Meer dan 6000 vliegtuigen bombardeerden doelen in Duitsland. Vannacht deed de R.A.F. een zware aanval op Stuttgart: 2000 ton bommen werden afgeworpen. Moquito’s deden een aanval op München. Elf vliegtuigen keerden niet terug. Overdag deed de Amerikaanse luchtmacht weer een aanval op Duitsland met meer dan 2000 vliegtuigen. Ditmaal was het hoofddoel Brunswijk. De tegenstand van de vijandelijke jagers was zeer gering. Dit verklaart de successen van de vorige raids. In de laatste 48 uren wierpen de geallieerden 10.000 ton bommen op Duitsland.’

10 april 1944: ‘In het westen hebben de geallieerde luchtmachten grote aanvallen gedaan op doelen in Frankrijk en België. Meer dan 2000 vliegtuigen namen er aan deel. In België werden vliegtuigfabrieken, stations en vliegvelden aanvallen, waaronder Hasselt, Namen, Charleroi, Vilvoorde, Evere, Melsbroek, Gent (Merelbeke).’

16 april 1944: ‘De bevolking van België en Frankrik werd gewaarschuwd tegen luchtaanvallen die in de eerstkomende weken zullen plaatsgrijpen.’

2 mei 1944: ‘Overdag zetten de Amerikanen hun aanvallen verder, waaronder Charleroi, Namen en Mechelen.’ Dag op dag noteerde Walter welke aanvallen er gebeurden. Het is duidelijk dat hij de opsomming van de feiten gewoon overnam van de radioberichten, want hij vulde zelfs niets aan over de eindeloze bombardementenreeks begin mei 1944, waar andere getuigen oeverloos over kunnen vertellen.

28 mei 1944: ‘Meer dan duizend vliegtuigen van de R.A.F. deden vannacht aanvallen op verschillende doelen. 4000 ton bommen werden afgeworpen, waaronder er 1200 ton neerkwam op Leopoldsburg, het welk aanzien wordt als het grootste kamp van West-Europa.’ Had nonkel Walter gelijk? Het bombardement op Leopoldsburg was inderdaad een van de zwaarste. Maar 1200 ton is ongeloofwaardig veel. Ter vergelijking: Mortsel werd op 5 april platgelegd met 223 ton.

1 juni 1944: ‘Gedurende de maand mei deed de Amerikaanse luchtmacht in Europa 50.000 vluchten. 63.000 ton bommen werden afgeworpen. 1200 Duitse jagers werden neergeschoten. 480 zware bommenwerpers en 250 jagers keerden niet terug. De R.A.F. wierp op haar beurt 37.000 ton bommen af.’

Walter titelde het ‘derde stadium’ van zijn nieuwsdagboek: ‘Landing in Frankrijk’. Toen hij Churchill op de radio hoorde meedelen dat de geallieerden geland waren in Normandië, besloot hij meteen om op 6 juni 1944 een nieuw hoofdstuk aan te vatten. Die dag leest erg bijzonder. Als lezer herbeleef ik het binnendruppelen van het nieuws: ‘In een tweede verklaring zegde Churchill dat alles goed verliep’, enkele regels verder: ‘Om 21 uur vanavond richtte de Engelse koning een boodschap tot zijn rijk. Hij verklaarde dat het grote ogenblik nu aangebroken was en dat ieder nu zijn plicht getrouw moet nalezen. Ook generaal De Gaulle, die onverwachts te Londen is aangekomen, richtte zich tot het Franse volk. Minister Pierlot deed een oproep aan zijn landgenoten. De laatste berichten van vanavond maakte bekend dat de landing plaats had tussen Cherbourg en Le Havre, met als middelpunt Caen.’

13 juni 1944: ‘Officieel werd er te Londen bekend gemaakt dat Koning Leopold III naar Duitsland vervoerd werd. Dit gebeurde de 7de juni.’ Op de pagina daarnaast zit een op oorlogspapier gedrukte boodschap van onze koning geplakt. Op de volgende pagina plakte Walter een artikeltje met een officiële Duitse mededeling dat de koning geëvacueerd zou zijn om veiligheidsredenen, vermits de geallieerden het paleis van Laken zo zwaar gingen bombarderen… Maar mijn aandacht gaat meteen naar wat eronder zit: Opnieuw een geallieerd pamflet, dat uitgestrooid werd boven het bezet gebied. Ditmaal is het een duidelijke oproep tot verzet.

16 juni 1944: ‘Vandaag werd er officieel te Londen bekend gemaakt dat de Duitser begonnen zijn met vliegtuigen boven Engeland te sturen, zonder bemanning. Dit is het zogenaamde nieuwe wapen.’ ‘Het nieuwe wapen’ of de ‘meteorbom’, zo werd de V1 eerst blijkbaar genoemd. Ook hierover was Walter opvallend snel op de hoogte: de eerste inslag dateerde nog maar van drie dagen eerder. Twee dagen later, op 18 juni:  ‘De Duitsers ebben vandaag weer plooiloze vliegtuigen boven Engeland gestuurd; De Duitse propaganda heeft hiermee een middeltje gevonden om de nederlagen in de doofpot te steken.’ Gevolgd door op 19 juni: ‘De Duitse propaganda heeft thans een hoogtepunt bereikt met haar fantastische verhalen over de meteorbommen.’

Over ‘vliegende bommen’ had het radiobericht het pas op 6 juli: ‘Minister Churchill heeft vandaag in het Lagerhuis een verklaring afgelegd over de vliegende bommen. Tot nu toe zegde hij, kwamen er 2754 op Engeland neer. 2752 personen werden gedood. Hij raadt de bevolking van Londen aan de stad te verlaten.’

20 juli 1944: ‘Het D.N.B. maakte vanavond officieel bekend dat er een aanslag gepleegd werd op Hitler. De aanslag mislukte en de daders werden aangehouden.’ Het was maar zelden dat Walter iets overnam van de Duitse pers, maar dit nieuwtje heet van de naald (de bekende aanslag beraamd door von Stauffenberg en co was die dag gepleegd) moest hij wel noteren.

Dagboek III: 21 juli tot 30 december 1944

Walter besloot om wat de laatste nationale feestdag onder bezetting zou moeten zijn in een nieuw dagboekje te noteren. ‘De huidige toestand is zeer duister’, begon Walter. ‘Vanmorgen vroeg heeft Hitler een toespraak gehouden tot het Duits volk. In zijn rede maakte Hitler bekend dat de aanslag gepleegd werd door kolonel-graaf von Stauffenberg die een bom op twee meter van de Führer wierp. Wij mogen wel aannemen dat dit een begin van revolutie geweest is, hetgeen min of meer bewezen wordt door de draconische maatregelen getroffen door de nazi-leiders. Of de revolutie tot in de kiem gesmoord werd, zal de naast toekomst uitmaken. Algemeen mag men aannemen dat dit een zeer gevoelige slag is voor de nazi’s.’ Opvallend: over de nationale feestdag schreef Walter – buiten de titel – niets. Vanaf dan nam Walter wel meer op over de Duitse toestand, zoals de strenge censuur (22 juli), de geruchten over massa-executies (23 juli), het bevel om de militaire groet te vervangen door de Hiltergroet en de oprichting van een bijzonder rechtbank ter zuivering van het leger (4 augustus).

Op 15 augustus liet Walter een ‘vierde stadium’ van zijn dagboek beginnen: ‘Tweede landing in Frankrijk.’ De Brits-Amerikaanse landing bij Toulon in Zuid-Frankrijk – ook wel Operatie Dragoon – is bij ons minder bekend, maar was voor Walter in de zomer van 1944 een nieuw hoogtepunt.

Eind augustus volgden de hoogtepunten elkaar snel op.

 

Vanaf 3 september was ons land aan de beurt.

5 september 1944: ‘Op de linkeroever van de Schelde bevinden zich nog Duitsers, die zich vergenoegen met enkele bommen vernieling te zaaien. Het torengebouw heeft reeds verschillende voltreffers gekregen. Officieel werd bekend gemaakt dat Leuven bezet werd. De landverraders worden door de Witte Brigade opgespoord en naar de Dierentuin gevoerd, waar zij in de hokken van de wilde dieren een onderkomen vinden. Hun huizen worden geplunderd en in brand gestoken.’

6 september 1944: ‘De Duitsers beschieten nog steeds de stad zonder enig militair objectief te treffen. Vele slachtoffers vallen reeds te betreuren door deze barbaarse methoden. Ik heb een bezoek gebracht aan een luchtafweerbatterij.’ Het was de eerste keer dan Walter in de ik-persoon schreef. Deed hij het voordien niet omdat een dagboek bijhouden streng verboden werd door de Duitsers?

9 september 1944: ‘In België bieden de Duitsers hevige tegenstand langs het Albertkanaal. De Engelsen hebben er twee bruggenhoofden over gevormd. Zij staan nu op 6km van Hasselt. De Canadezen vechten thans in de straten van Brugge. Rond Antwerpen wordt er nog op verschillende plaatsen gevochten. In het gebied van Luik werd Limburg bevrijd. De regering is te Brussel aangekomen.’

17 september 1944: ‘Vandaag kort na de middag werden er sterke afdelingen luchtlandingstroepen van het eerste Amerikaanse luchtleger boven Holland neergelaten! Later vernemen wij dat de landingen plaatshadden in de omgeving van Eindhoven, Nijmegen, Tilburg en Arnhem. In België wordt er ten N en N-O van Antwerpen nog altijd zeer hevig gevochten, voornamelijk in de streek van Geel!’

Op 19 september noteerde Walter een echt persoonlijk stukje. Hij gaf het zelf een ondertiteltje ‘pers.’: ‘Mijn drie Engelse vrienden zij heden avond op bezoek geweest. Zij vertrekken morgenvroeg naar een onbekende bestemming. Misschien maar 5km verder op. G.N.R. Bull, Bayliss and Cliff. 1570320 A. Troop. 338/108th H.A.A. Regt.R.A. B.L.A.’

20 september 1944: ‘Te Brussel werd Prins Karel tot Regent van het koninkrijk verkozen.’

22 september 1944: ‘Enkele vliegende bommen kwamen neer op Zuid-Engeland en Londen.’

5 oktober 1944: ‘De Canadezen die Merksem bevrijd hebben zijn verder opgerukt en hebben daarbij Brasschaat, Schoten en Kapellen bezet. De Hollandse grens werd eveneens bereikt in de buurt van Putte.’

10 oktober 1944: ‘Te Antwerpen werd de tunnel voor voertuigen opnieuw in gebruik genomen nadat er 10.000km2 slijk uit verwijderd werden.’

13 oktober 1944: ‘Op Antwerpen zijn onbekende projectielen die grote verwoestingen veroorzaken neergekomen.’

1 november 1944: ‘In een radioboodschap maakte minister Ronse bekend dat België nu gans gezuiverd werd en aldus volkomen vrij was.’

8 november 1944: ‘President Roosevelt werd door het Amerikaanse volk met een verpletterende meerderheid herkozen tot president. Voor het eerst sinds 21 jaren heeft Hitler vandaag niet tot het Duitse volk gesproken. De Duitse radio heeft in zijn plaats weer fantastische berichten verspreid over het nieuwe wapen V2.’

10 november 1944: ‘Het Duitse legerbericht heeft voor de eerste maal bekendgemaakt dat de Duitsers een nieuw wapen, de V2, gebruiken. Londen en Antwerpen worden hiermee bestookt.’ Ook al was de V2 al meerdere malen gevallen op de stad, toen pas werd het officieel. Dachten de Antwerpenaren voordien dat elke inslag een V1 was?

Een pagina verder zit er een verfrommeld pamflet om de Duitse soldaten aan te zetten om te muiten! Hoe Walter daaraan geraakte, is onbekend.

16 november 1944: ‘In België is er een politieke crisis uitgebroken. De communisten hebben zich uit de regering teruggetrokken.’

27 november 1944: ‘Te Brussel hebben zich ernstige onlusten voorgedaan, uitgelokt door de communisten.’ Opvallend: Walter meldde niets over de zwaarste V2-inslag in Antwerpen tot dan toe (meer info). Bewijs dat hij nog steeds overnam wat er in de gecensureerde pers geschreven werd? Nieuws over V-inslagen werd daarin namelijk koortsachtig geweerd, uit angst dat de bevolking in paniek zou slaan.

28 november 1944: ‘De eerste vrachtschepen zijn de haven van Antwerpen binnengelopen. Sperballons en luchtafweerboten beschermen de haven.’

Op 16 december schreef Walter niets over de V2-inslag op Cinema Rex, nochtans dichtbij huis (meer info). Het begin van het Ardennenoffensief kreeg pas een melding op 17 december. Het toont aan dat de geschiedenis zeventig jaar later helemaal anders wordt beleefd en dat het dagboek van mijn grootoom vooral een registratie was van het officiële nieuws. Hij voegde er wel een opmerkelijke krantenadvertentie aan toe:

Twee bladzijdes verder eindigt het dagboek van mijn grootnonkel abrupt.