1 mei, een historische feestdag die we blijvend moeten herdenken

Het is 1 mei! Dag van de Arbeid! Maar waarvan komt deze historische feestdag eigenlijk? Voor de tweede keer schuif ik aan de radiofeesttafel van Joris Hessels in het nieuwe programma Wat valt er te vieren? op Radio 1. Ik probeer behapbaar uit te leggen hoe de meest internationale feestdag is ontstaan. Daarna gaat Hessels opnieuw op zoek naar nieuwe feestdagen. Ditmaal is het aan het trio Michael Van Peel, Roosje Pertz en Dena Vahdani om voorstellen te doen en die van de luisteraars te bespreken.

Klik hier om het fragment te herbeluisteren!

139 jaar geleden…

Alles begon op 1 mei 1886, Moving Day, de dag waarop traditioneel arbeiderscontracten al dan niet vernieuwd werden. In de straten van Chicago en vele andere Amerikaanse steden heerste er al dagen spanning. Na jaren van uitbuiting, lange werkdagen en magere lonen, hadden zeker 340.000 arbeiders gehoor gegeven aan de oproep van de vakbonden en de anarchistische lokale politici. Vanaf 1 mei legden ze massaal het werk neer, vastberaden om een fundamentele verandering te eisen: de invoering van de achturige werkdag. Het was een ongekende golf van protest, een collectieve schreeuw om menswaardige arbeidsomstandigheden die door het hele land weerklonk. Dit was een moedig moment in tijden waarin er geen sprake was van enige sociale bescherming, laat staan stakingsrechten. Niemand kon toen vermoeden dat deze dag het begin zou zijn van een wereldwijde herdenking, tragisch gevoed door bloedvergieten en onrecht.

Chicago was een epicentrum van de Amerikaanse arbeidersbeweging. Bij de betoging van zeker 80.000 arbeiders was de sfeer aanvankelijk geladen maar vreedzaam, maar de volgende dagen liepen de spanningen op. Op 3 mei escaleerde een confrontatie tussen stakers en stakingsbrekers. De politie greep in en schoot met scherp op de massa. Hoeveel doden er vielen, daarover lopen de bronnen uiteen maar die dag bloedde de arbeidersbeweging.

Als reactie op dit politiegeweld werd er op de avond van 4 mei een protestbijeenkomst georganiseerd op Haymarket Square, het Hooimarktplein. De avond begon rustig, met toespraken van vakbondsleiders en socialistische en anarchistische politici. Toen de burgemeester van Chicago even poolshoogte kwam nemen, vertrok die weer toen hij zag dat de bijeenkomst vreedzaam verliep. Maar toen de menigte begon uiteen te vallen, arriveerde een grote politiemacht en beval de overgebleven demonstranten te vertrekken.

Wat er toen gebeurde, veranderde de geschiedenis van de arbeidersbeweging voorgoed. Zakenreiziger Barton Simonson (hier de volledige getuigenis, die ik vrij vertaald heb) was er getuige van: “De politie bewoog zich voort totdat de voorkant van de colonne ongeveer bij de sprekerswagen kwam. Ik hoorde iemand in de buurt van de wagen iets zeggen over uiteengaan. Ik zag een paar mensen op de wagen. Ik kon niet zien wie het waren. Ongeveer op het moment dat iemand dat bevel gaf om uiteen te gaan, hoorde ik duidelijk twee woorden komen uit de buurt van de wagen of van de wagen: “Vreedzame bijeenkomst!” Een paar seconden later zag ik een lichtflits en iets vliegen in de lucht, net boven het hoofd van een man. Het viel in het midden van de straat. De explosie volgde bijna onmiddellijk.”

Een onbekende had een bom in de richting van de politie gegooid. De explosie en de daaropvolgende chaos kostten het leven aan zeven politieagenten en minstens vier burgers.

De reactie van de autoriteiten was meedogenloos. Als de bommengooier van plan was om de arbeidersbeweging en hun anarchistische voormannen in diskrediet te brengen, dan was die missie geslaagd. Bij de massale arrestaties leek het vinden van de dader minder belangrijk dan het onderdrukken van de radicale arbeidersbeweging. Acht mannen werden aangeklaagd voor moord, ondanks het gebrek aan direct bewijs dat hen aan de bommengooier koppelde. Hun revolutionaire ideeën en activisme leken voldoende om de anarchisten schuldig te bevinden in de ogen van justitie.

Het proces dat volgde was controversieel en werd door velen gezien als een politieke showproces. De jury was partijdig en het bewijs was zwak. Zeven van de acht beklaagden werden ter dood veroordeeld. “Als de wereld dan toch acht mensen kwijt moet”, liet een Britse auteur optekenen, “dan beter de acht rechters van dat Hooggerechtshof!” Maar de rechtelijke macht toonde geen genade voor de acht beschuldigden. Een van hen pleegde zelfmoord in de gevangenis. Op 11 november 1887 werden vier van hen – Albert Parsons, August Spies, George Engel en Adolph Fischer – opgehangen.

Van een collectief trauma in de VS naar een wereldwijde feestdag

De vier geëxecuteerde mannen waren voor de internationale arbeidersbeweging al snel de martelaren die hun leven hadden gegeven in de strijd om de achterurenwerkdag. In 1889, tijdens het eerste congres van de Tweede Internationale in Parijs, besloten de socialisten onder leiding van Vladimir Lenin en Rosa Luxemburg om de gebeurtenissen van Haymarket drie jaar eerder blijvend te herdenken. Vanaf 1 mei 1890 waren er wereldwijd stakingen, betogingen en herdenkingsmomenten. In België heerste er aanvankelijk wat twijfel. De vakbonden in het zuiden van het land organiseerde een grote staking, terwijl in het noorden minder werd uitgedaagd en vooral gedemonstreerd.

Zo werd de tragische afloop van de stakingen van 1 mei 1886 in Chicago de kiem voor een wereldwijde herdenking. Tot vandaag staan elk jaar op deze dag miljoenen mensen over de hele wereld stil bij de rechten van werknemers, de strijd voor eerlijke arbeidsomstandigheden en de offers die in het verleden zijn gebracht.

Sinds de feestdagenwet van 1974 zijn er tien wettelijke en dus werk- en schoolvrije feestdagen in ons land. Tijdens mijn vorige radio-optreden op Paasmaandag lag de nadruk sterk op de christelijke feestdagen. Ik riep op om na te denken over deze waardevolle momenten om even stil te staan bij de verhalen die ons met familie, vrienden en onbekende verbinden.

Van de tien wettelijke feestdagen in ons land zijn er maar drie historische, drie herdenkingsfeestdagen waarbij wordt stilgestaan bij historische gebeurtenissen. Zes andere zijn christelijk geïnspireerd, al kunnen ook niet-christenenen een manier vinden om er hun feestdag van te maken zoals de feesten aan het begin van een nieuw seizoen. 1 januari is de eenvoudigste, want die viert gewoon het start van een jaar. Bij de drie herdenkingsfeestdagen is stilstaan waarover die gaan nog belangrijker, zeker mochten we met 8 mei, 11 juli of een andere datum nieuwe momenten creëren. Daarom dat ik vandaag enthousiast vertel over 1 mei en de historische wortels van de Dag van de Arbeid. Tot zo meteen op Radio 1, om 11 uur!

Hoe ben ik dit allemaal te weten gekomen?

Als ik van Radio 1 en Joris Hessels de vraag kreeg om me in de feestdagen te verdiepen, doe ik dat. Voor de eerste aflevering vond ik fantastische achtergrond bij de religieuze dagen in het boek Een jaar vol feesten van Bart Lauvrijs (Standaard Uitgeverij, 2004). Over 1 mei is online ontzettend veel te vinden. Ik gebruikte onder meer de teksten van Minerva Denktank en De Nieuwe Werker (klik op de links!). Het reeds genoemde artikel op VRTNWS is handig om laagdrempelig de strijd om de achturenwerkdag te kaderen.