Vlaams Filmpje uit 1978 over Mortsel

Enkele dagen geleden kreeg ik het boekje Per vergissing in mijn bus, een van de bekende Vlaamse Filmpjes uit 1978 geschreven door Jos Van de Poel. Burgemeester Ingrid Pira kreeg het van een inwoner.

Jos schrijft in het begin van het boekje een brief aan Walter. Samen met het hoofdpersonage maakte Jos het bombardement op Mortsel meegemaakt. Dit boekje is een geromantiseerde getuigenis van Jos.

We leren het hoofdpersonage Mans van Tange (zie kaft) kennen, een jong meisje dat ‘door de vinger van God is geraakt’. Dat ze een beetje gek is merken we al snel. Ze houdt ervan om haar buurjongetje, Stefaan, te pesten. Stefaan woont samen met zijn moeder en zijn zusje in Mortsel. De oudere broer dient als piloot voor de RAF en zijn vader duikt onder voor de bezetters. Behoorlijk cliché, maar het wordt nog sterker.

Soms lees je de meest onrealistische dialogen zoals op de 10e pagina waar Stefaan zijn vader aanspreekt: ‘Hoe is ‘t, vader?’, waarop de vader antwoordt: ‘Zo goed als ’t maar kan voor een onderduiker.’ Moeilijk voor te stellen… De broer van Stefaan, Jan, moet samen met de RAF zijn eigen dorp Mortsel bombarderen op 5 april 1943 (wat niet kan want het waren de Amerikanen die Mortsel aanvielen en niet de Engelsen). Hun doelwit was de Erla, die foutief als een munitiefabriek wordt beschreven.

Het verhaal in Mortsel draait rond een rookcirkel die een vliegtuig boven het doelwit zou gemaakt hebben. Dit was een legende van na de luchtaanval. Sommige hadden een witte rookcirkel gezien net voor het bombardement en daaruit concludeerden ze dat dit een soort markering van het doelwit was voor de bommenwerpers. Door de wind afgedreven kwam de rookcirkel boven Oude God te hangen, zodat de onschuldige burgers ‘per vergissing’ getroffen werden. Vandaag weten wij een rookcirkel nooit gebruikt werd. Het kan wel zijn dat een verdedigend vliegtuig een scherpe bocht maakte richting de bommenwerpers.

In het boekje lezen we hoe Jan, op een onwaarschijnlijke manier, moedig de bevelen negeert. Als enige werpt hij zijn bommen naast de afgedreven rookcirkel én op de Erla-fabriek. Dat hij de enige was die de vier bommen dropte op de fabriek is erg ongeloofwaardig. Dit boekje heeft veel weg van een clichématige romantisering van de oorlog. Toch staat er ook iets waardevol in, zoals de beleving van het bombardement door de gekke Mans:

‘Ze sloeg haar handen tegen haar oren. Het fluiten bleef aanhouden. Ze struikelde. Vluchtte verder. Niet omkijken! Struikelde weer. Viel plat op de grond. Huilend! Gillend om het gegil. Op dat moment begon het te regenen. Aarde. Steen. Stof. Boven op haar. Help! Ze sprong recht. Holde verder. Weer gilde iets boven haar. Weer viel ze. Weer regende het. Niet omkijken, Mans!’ ‘Huilende mensen kropen op handen en voeten naar wat ooit een huizenrij was. Stompjes muur hielden stapels puin vast. Vijftig meter verder zakte een gevel onder wolken stof ineen. Bloedende mensen graaiden tussen brokstukken naar anderen die half bedolven lagen. Een man zat zonder iets te zien voor zich uit te lachen. Kiezel, glas en dakramen waren met kwistige hand gestrooid. Op de tramsporen lagen een meisje en een jongen grijs bestoven netjes naast elkaar.’ ‘Uit de Eggestraat rende een troep kinderen weg van de brandende school. Een molenwiekende onderwijzer die hen trachtte tegen te houden, werd onder de voet gelopen. Tegen de pui van het gemeentehuis half onder puin, zat de agent met dienst, kepie op één oor: dood. En overal kolkte stof, geurde cement, kraakten vloeren, knarste puin.’

Over de Erla-fabriek weten we maar weinig, toch geeft de auteur een gedetailleerde omschrijving: ‘Een voltreffer zette de montagehal in lichterlaaie. Een tweede raakte het commandogebouw. Een derde sloeg in naast de munitiebunker, draaide hem als een pannenkoek met grondvesten en inhoud ondersteboven. Vuurwerk knalde. De vierde brandbom dreunde midden op het plein, ketste af op de betonnen vloer naast de schuilkelder en bleef liggen.’ Dit is niet echt realistisch, vermits het geen brandbommen waren en ik nog nooit gehoord heb van een blindganger in Erla…

Waarom lees ik dit boekje dan? Omdat het ons veel vertelt over hoe Mortsel zich de luchtaanval herinnerde. Verhalen over de rookcirkel, over nonchalante piloten en over de brutaliteit van de Duitsers in Erla ontstonden al vlak na het bombardement. 936 doden, bijna allemaal onschuldige burgers, konden toch niet door een domme vergissing gevallen zijn? Men zocht een verklaring. Sommige beweerden dat de piloten dronken waren, andere dachten dat de geallieerden de Mortselaren collaborateurs vonden met de Gevaertfabriek voorop. Tot vandaag zijn veel van die verhalen niet weg te krijgen uit de collectieve herinnering van de Mortselaren. Nog steeds is het moeilijk te geloven dat het een rampzalige vergissing was.

VAN DE POEL, Jos, Per Vergissing, Vlaamse Filmpjes, Uitgeverij Averbode, 26 mei 1978, nr. 1294.